Sağlık Bakanlığı'nın Süt Bankası Projesi Türkiye’de çeşitli çevrelerde tepki çekmeye devam ediyor. Anne sütü alamayan bebeklerin anne sütünden yoksun kalmalarını önlemek ve bebek ölümlerinin önüne geçmek amacıyla Bakanlık tarafından uygulamaya geçirilecek olan ‘’süt bankası'’’yla birçok bebeğin başka annelerin sütleri ile beslenmesi planlanıyor. Ancak söz konusu uygulama ile ilgili dini açıdan endişeler son bulmuyor. Hatta Sağlık Bakanı'nın projeden bir an önce vazgeçmesi gerektiğini söyleyen bazı gıda örgütleri var. ‘’… birilerinin Başbakan'a şirin gözükmeye çalıştığını savunarak; şimdi Başbakan Erdoğan'dan bakanına talimat verip hem dini açıdan yasak hem de genetik açıdan tehlikeli olan bu oyuna son vermesini bekliyoruz. Aksi halde orta vadede birçok yasak evliliğin oluşmasına yol açabilir. Girişimin doğru olmadığını bakanlık da görmüş olmalı ki, Bakan'ın her yeni açıklaması bir adım geri çekilme şeklinde oluyor" biçiminde açıklama yaptılar.
Sağlık Bakanı Dr. Müezzinoğlu, son günlerde gündemden düşmeyen süt bankası tartışmaları ile ilgili olarak, tüm duyarlılıkların dikkate alındığını belirterek, tedbirleri ihmal etmeden bebek ölüm oranlarını düşüreceklerini, kan bankası gibi tamamen gönüllülük esasına göre işleyecek bir sistemi öncelikle yenidoğan yoğun bakım ünitesi bulunan hastanelerde kurulacaklarını açıkladı. Bilindiği gibi, anne sütünün eksikliği bebeklerde büyüme ve gelişmeyi geriletir ve bunun maliyetleri geleceğe aktarılır. Bu nedenle ‘’süt bankası’’ kurmayı düşünen Sağlık Bakanlığı insan sütünün saklanmasının ve ihtiyacı olan bebeklere verilmesinin dini koşullarını belirlemek için Diyanet İşleri Başkanlığından da görüş (fetva) istemiştir. Diyanet İşleri Başkanlığı ilgili kurulu, 7 ana başlık altında görüş bildirmiştir, bunlar;
(i) ‘’ Başka bir kadının sütünü içen çocuklar arasında oluşacak mahremlik durumunu olabildiğince daraltmak için’’ bir önlem olarak bir kadından alınan sütün sadece erkek ya da sadece kız çocuklara verilmesi,
(ii) Süt verecek kadının kendi çocuğunu sütten yoksun bırakmaması,
(iii) Süt veren kadınla süt verilen çocuğun kimliklerinin kayıt altına alınması ve bu bilginin her iki tarafa da verilmesi,
(iv) Bu durumun yasal düzenlemeyle güvence altına alınması,
(v) Evliliğe engel oluşturan süt kardeşliği durumunun daha da genişlememesi için birden fazla anneye ait sütlerin karıştırılmaması,
(vi) Süt veren anneye masrafları dışında bir ücret verilmemesi, alınan sütlerin para karşılığı satılmaması,
(vii) Annesinin sütüyle beslenme olanağı olmayan bebeklerin bu sistemden yararlandırılmasıdır. Bu görüşlerin tamamı Bakanlığın çalışmaları kapsamında değerlendirilen sağlık, sosyo-kültürel ve ekonomik kuralları yansıtan açıklamalardır. Ancak dini referans aldığıklarını söyleyen çevreler ikna olacak gibi görünmemektedirler.
Anne Sütü
Anne sütü ile beslenme bebekler için ‘’toplam gıda güvenliği’’ni sağlar. Bebekler için hem tam bir gıda olarak 6 aydan daha uzun süre tüketime hazır, hemen üretilebilir ve hem de besleyici özelliği olan başka bir gıda maddesi yoktur. Anne sütü ile beslenen bebekler büyürken de temel besin maddeleri ve enerji açısından sorun yaşamazlar. Anne sütü çocukların beslenme bozukluğundan ve daha sonraki yaşlarda görülebilecek gıda yetersizliklerinden korunmalarına yardım eder. Anne sütü bebekler için ilk gıdadır. Anne sütü ile besleme kadına, aileye, topluma ve tabii ki gezegenimize ekolojik bir beslenme, organik de denebilir, olduğu için yarar sağlar. Dünya Anne Sütü ile Beslenme Eylem Birliği(WABA-World Alliance for Breastfeeding Action) anne sütü ile beslenmeyi desteklemek, geliştirmek ve yaymak için çalışan aktivistleri, gönüllüleri hatta sağlık çalışanlarını ve sivil toplum örgütlerini bir araya getiren küresel bir network(ağ) dür. WABA bu kimliği ile Dünya Gıda Zirvelerinde hane halkı gıda güvenliği tartışmalarına NGO forumları ile dahil olarak lobi faaliyeti yapmaktadır. Gıda güvenliği karmaşık bir sorundur ancak, anne sütü ile beslenme gıda güvenliği ile yakından ilişkili en basit ve en doğal çözümdür.
Her yıl doğan 150 milyonun üzerinde bebek için anne sütü ile beslenme yaşamın ilk 6-12 ayında garantili gıda güvenliğinin garantisidir. Anne sütü yaşamın ilk 2 yılı ve daha sonrası için de önemli bir sağlık yatırımıdır. Çünkü anne sütü ile beslenme özellikle yoksul ailelerin bütçelerinden bebeğin beslenme harcamalarını, aile için gerekli diğer gıda maddelerine aktarmalarını kolaylaştırır. İşlenmiş sütün sağlıklı bir diyette gerekli olduğuna ilişkin genel geçer yargıların zaman zaman tartışıldığı, insanların 4-5 yaşlarına kadar süte ihtiyaç duydukları, bu yaşlardan sonra, sütün tüketilmesinin çok da önemli olmadığı bile ileri sürülebilmektedir. Özellikle kırsal kesimde taze sütü sağlıklı koşullarda çoğu zaman bulmak güçtür. Bunun nedeni süt hayvanlarından alınan sütü ailelerin kendi tüketimleri için ya hiç ayıramamaları ya da uygun koşullarda saklayamamaları ve tüketmeye hazır hale getirememeleridir. Bu durumda bebekler hazır/işlenmiş besinler, karışımlar ya da süt tozu gibi gıdalarla beslenmektedirler. Ayrıca dünyanın her yerinde süt ürünleri için büyük bir pazar baskısı vardır.
Bebekler için gıda güvenliği hamilelik ile başlar. Anne sütü ile beslenmeyi savunanlar anne sütü ile beslenmenin ulusal gıda güvenliği stratejilerinin bir parçası olarak görülmesi gerektiğini sıklıkla vurgularlar. Ayrıca anne sütünün bir ülkenin gıda kaynakları ve gıda dengesi hesaplarında kapsanması gerektiği üzerinde durulmaktadır.
Anne Sütü ile Beslenme Küreselleşme Karşıtı Bir Eylemdir
Dünyadaki yaygın ve büyük gıda şirketleri (Nestle, Cargill, Monsanto vs.) küresel gıda güvenliğinde söz sahibidirler. Bu şirketlerin, anne sütünün yerine geçen besin ögeleri içeren ek gıdalar ürettikleri iddiası ile yaptıkları reklam ve pazarlama kampanyaları pek çok gelişmiş ülkede tepki çekmektedir. Özellikle WABA’nın önderliğinde bu ürünlerin boykot edildiği de bilinmektedir. Anne sütünün önemine ilişkin farkındalığı yaymaya yönelik kampanyalar ile tüketicilerin kararlılığı büyük şirketlerin pazarlama politikalarının değişmesine yol açmıştır. Bu nedenle ek gıda reklamlarının ardındaki mesaj; genellikle bebeklerin bağışıklığını güçlendiren ürünler satmak üzerinde yeniden düzenlenmektedir. Ancak bu durum bir kaç kimya, tohum ve gıda şirketinin dünya kaynaklarını kontrol eden tekeller olarak faaliyet gösterdiği gerçeğini tabii ki değiştirememiştir. Çünkü ,serbest ticaret bu şirketler ve dayandıkları endüstri için sınırsızdır.
Anne sütü ile beslenmenin karşısındaki en önemli tehdit gücü giderek artan ulus aşırı gıda şirketleridir. Artık neyi nasıl yiyeceğimizi daha fazla kontrol eden bu şirketler, seçilmiş hükümetleri de uluslararası ticaret anlaşmaları ile etkilemeye çalışmaktadırlar. Bu nedenle Türkiye’de bebekler için anne sütü bankasına inanç hasasiyeti ile karşı çıkanların dolaylı olarak kimlere destek olduklarının farkında olmaları gerekmektedir.
İşlenmiş gıdalarla beslenmenin örgütlendiği ülkelerde insanın var oluşunu destekleyen doğal yaşam döngüsü iki temel doğa aktivitesi üzerinde tehdit içermektedir:
Birincisi; bir yeni doğan için anne sütünün üretimi ve bebeğin anne sütü alması anneden kızına, nesilden nesile, geçen emzirme bilgisinin aktarılmasını sağlayan etkileşim zincirinin kırılmasıdır.
İkincisi ise; tohumdan bitkiye gıda üretimi ile gıdanın hazırlanması arasındaki bilginin aktarılması için gerekli etkileşimin tahrip edilmesidir.
Kadınlar bebeklerinin anne sütü ile beslenmesine ilişkin bilgiye doğal yollarla izleyerek ya da içgüdüsel olarak erişebilirler, tıpkı tohumdan gıda üretmenin mümkün olduğu bilgisini binlerce yıldır taşıdığımız gibi… Ancak kadınların endüstrileşmiş/ gelişmiş ülkelerde anne sütü ile beslenme bilgisini/alışkanlığını giderek kaybettikleri, anne sütünün değerinin farkında olsalar bile bebekleri için hazır/işlenmiş ürünleri tercih ettikleri de bilinen bir gerçektir. Hem tohumlar hem de çocuklar gelişmeleri için beslenmelidirler. Hiçbir şey bu doğal yaşam döngüsünü bozmamalıdır. Oysa her iki döngüde aynı süreçleri uygulayan aynı şirketlerin tehdidi ile karşı karşıyadır.
Genetik olarak insan proteinleri ilk transgenik süt danası Herman’a aktarılmıştır. İnsan proteini ile anne sütü değerinde süt üretmek için insan geni taşıyan biyolojik bir ortam yaratmaya ilişkin deneysel çalışmalar yapıldığı bilinmektedir. Anne sütü ile beslenmeden yana olan kadın örgütleri tarafından yürütülen protestolardan sonra şirketler elde ettikleri bu ürünü ‘’AİDS’i iyileştirmek için değiştirilmiş laktoferrin içeren ürün’’ olarak tanımlamaya başlamışlardır. Transgenik süt hayvanlarından elde edilen sütteki insan proteininden üretilen bebek besin formullerinin, kesinlikle anne sütünün yerini alamayacağı, bügün çeşitli ülkelerde sıklıkla dile getirilmektedir.
Mart 1998’de bir Amerikan şirketi olan Delta ve Pine, terminatör bir teknolojinin patentini alarak, kendi embriyolarını imha edecek biçimde programlanmış tohumları üreterek pazarlamıştır. Böylece insan yaşamının dayandığı tohum-bitki döngüsü telafi edilemez ölçüde kırılmıştır. Bu teknolojinin amacı Amerikan şirketlerinin sahip olduğu tohumların değerini arttırmak ve 3. Dünyada yeni pazarlar açmaktır. Mayıs 1998’de bu terminatör teknolojiyi Monsanto şirketi satın almıştır. Amerikan Ev Ürünleri Şirketi AHP, Monsanto ve Wyeth de dahil olmak üzere pek çok tarım kimyasalları üreten şirketleri satın alarak dünyanın en büyük ilaç, tarım kimyasalları ve yaşam endüstrisi şirketi olmuştur. Anne sütü ile beslenmeden yana olan kadın örgütleri, bu şirketlerin üretim anlayışlarının neden olduğu bozulmanın, anne sütünün çeşitli toksinler içermesine yol açtığına ve bununla mücadele edilmesi gerektiğine dikkati çekmeye çalışmışlardır. Anne sütü ile beslenmeden yana olan kadın örgütleri, emzirmenin hem kadınların kendi bedenleri üzerindeki kontrollerini sembolize ettiğini, hem de kadınların medyadaki tüketici ve cinsel obje algısı ile mücadelelerine katkı sağladığını öne sürmektedirler.
Kadın örgütleri anne sütü ile beslenmeyi benimserken, bunun kadınların statüsü ve koşullarını geliştirmek için kadın hareketinin belirlediği uzun vadeli hedeflere uygun ele alınması gerektiğini de belirtmektedirler. Ayrıca emzirmenin bebeklerin sağlığı için yararlarının yanı sıra kadınlara sağladığı yararların öne çıkarılması ile anneliğe verilen değerin farklı bir boyut kazandığına işaret ederken, bu yaklaşımın kadınların üretim ve yeniden üretim(çocuk doğurma) rolleri arasındaki ilişkinin bir kez daha düşünülmesine katkı sağladığını savunmaktadırlar.
Anne sütü ile beslenme konusunda kadınlar bilgi aktarımı için diğer kadınlara güvenirler. Bu konuda doktorlara da güvenmeyi isterler. Doktorlar anne sütü ile beslenmenin karşısındaki bebek besinleri üreten şirketlere yenilmemeli, bu ürünleri geç önerme ya da hiç önermeme açısından fikir birliği içinde olmalıdırlar. Emzirmeye ilişkin kadın hareketi içindeki dayanışma, kadınların üretim ve yeniden üretim yaşamlarını birleştirme gücünü arttıracağı gibi, kadın dayanışmasının biyolojik ve kültürel yanını da destekleyecektir. Feminist anlayış içinde emzirme, AİDS, cinsellik ve kadın sağlığına ilişkin sorunların açıklanması ve çözümüne ilişkin çalışmalarda kesişme noktası olmalıdır.
Emzirme küreselleşme ile yaygınlaşan işlenmiş gıda tüketimine ters düşen, aynı zamanda ekolojik bir davranıştır. Anne sütü ile beslenme kampanyaları bu açıdan tüketici hareketi ile de uyumludur. Ancak özellikle kadın hareketi içindeki pek çok çalışmada emzirmenin bu boyutlarına hiç değinilmez. Kadın sağlığına ilişkin kampanyalar daha çok mensturasyon, doğum/doğum kontrolü, kürtaj, menapoz gibi konularda yoğunlaşır. Son yıllarda BM’in ilgili organları ve WABA’nın düzenlediği küresel forum ve toplantılarda ‘‘ilk 1 yıl anne sütü’’ daha çok bebek odaklı ülke kampanyaları(ki, Türkiye’de sıklıkla yapılan) gündeme gelmektedir.
Emzirme Bir İnsan Hakkı Konusudur
Emzirme kadınların ve çocukların haklarını birleştirir. Emzirme-anne sütü ile beslenme bir kadın-çocuk hakkıdır. Birbirinden ayrılmaz. Konu sadece kadınların emzirmeyi isteyip istememesidir. Bu durumda kadının çocuk sahibi olmayı isteyip istememesi gibi düşünülmelidir. Kadın çocuk sahibi olmayı seçerse bunun koşullarına ilişkin bütün bilgiye ulaşmalıdır. Ailesi, toplum ve sağlık kuruluşları bu bilgiye ulaşmasında önemli kaynaklardır. Kadınları emzirmeye yönlendiren kampanyalar da görev yapan sağlık çalışanlarının tutumları zorlayıcı olduğunda sonuç başarısızlıktır.
Dünyada anne sütü ile beslenmeyi destekleyen kampanyalar pek çok yarar sağlayacağı düşüncesi ile desteklenmektedir. Bunda öncelikle emzirmeye vurgu yapan Çocuk Hakları Sözleşmesi gibi insan hakları belgelerini içeren uluslararası sözleşmeler dikkati çeker. Ancak en önemlisi anne sütünü oluşturan besin ögelerini kapsayan hazır gıdaların pazarlanmasına ilişkin gıda kodeksleridir. Dünya Sağlık Örgütü WHO ve UNICEF’in desteklediği 1981 yılından beri aktif hale gelen bazı kurallar, anne sütünün içerdiği besin ögelerini kapsayan hazır bebek mamalarının ve ek bebek gıdalarının geliştirilmesini yasaklamıştır. Bu yasaklama, bebek gıdalarının ambalajlarında ‘’bebekler için 2 yaşına kadar en iyisi anne sütüdür’’ yazılmasını sağlamıştır. Buna karşın yine de hazır gıda pazarında feminist bir bakış açısına duyulan ihtiyaç açıktır. Çünkü bütün bunlar insanların sorunu bir kadın hakkı ve çocuk hakkı olarak algılamasında yeterli olamamaktadır. Emzirme-anne sütüne ilişkin kampanyalarda ince bir çizgi vardır. Bebeklerini emzirmeyi seçmeyen kadınların kendilerini suçlu hissetmelerine yol açılmamalı, büyük şirketlerin bioteknoloji uygulamaları tüketici örgütleri ve kadın örgütleri tarafından izlenmeli, gerekli tepkiler gösterilmelidir. Ayrıca emzirme en iyi ekonomik yatırımdır. Buna ilişkin kar/zarar analizlerini ekonomistler kolaylıkla açıklayabilirler. Ancak pek çok insan için bu karmaşık olabilir. Bu nedenle kar/zarar dönüşümü açık ve basit ifade edilmelidir.
Anne sütü alan çocuk emzirme aracılığı ile annenin biyoritmine uyum sağlar, annenin yaşam düzenine alışır. Emzirme anne ve bebek arasındaki en tamamlayıcı ve gerekli iletişim biçimidir. Ayrıca emzirme yeryüzündeki yaşamın çeşitliliğini koruyan tek ve düzenli bireysel bir uygulamadır.
Bugün Neden Tartışıyoruz ?
İslamiyet anne sütünü kutsal kabul eder. Hatta sevap ya da günah anlamı taşıyan bir yanı da vardır. Ancak sonuç olarak bir gıda türü olduğu da unutulmamalıdır. Genetik aktarımına dair bir bulgu olmayan ancak bebeklerin büyüme ve gelişmesi için tartışmasız yararları olan anne sütü, geleneksel ve inanç temeli de bulunan bir gıdadır. Kayıt altına alınan gönüllü annelerin sütü yararlanan ailelere bildirilerek dağıtılacaktır. Bu kayıtların nasıl tutulacağı bilinmemekle birlikte etnik, dinsel hatta mezhepsel sorgulamanın olup olmayacağı endişeleri bakanlığın önceki hasta kayıt çalışmaları nedeni ile kaygı uyandırmaktadır. Anne sütü bankasının ateistya da farklı mezhepten ve dinden bir annenin gönüllü olması riskinden çok yeni bir kutuplaşma aracı olup olmayacağının anlaşılması gerekmektedir.
Yaşamsal önemi olan doku/ kan nakillerinde akla gelmeyen ve gelmemesi gerekenler, anne sütünde dini hassasiyetlerle öne çıkarlıyorsa kayıtların ayrıntılı tutulması önerilebilir. Gelişmesi az dinsel güdülenmesi yüksek bir toplumda bunlar daima göreceli tartışılmaktadır. Bu nedenle uygulama tıpkı torba kan nakillerinde olduğu gibi gerçekleştirilmelidir. Kısaca kayıt ayrıntılı olmamalı ve taraflara bildirim söz konusu olmamalıdır. Zira anne memesinden soğutma ve diğer koşullarla hijyenik ambalaja inanç/geleneksel anlamını kaybederek giren anne sütünün artık bir gıda olduğu kabul edilmelidir. Bilindiği gibi, kısa zaman önce de kutu içindeki UHT sütlerin sağıldığı andan daha farklı olduğu ve kutu içinde kanserojen özellikler taşımaya başladığı gibi tartışmalar yaşanmıştır. Sağlık Bakanlığı’nın anne sütünün hijyen koşullarını sağlamakla yükümlü olması gerekirken, Diyanet İşleri Başkanlığı’ndan görüş almasının tıbbi bir gereklilik olmadığı da açıktır. Üstelik dinsel hassasiyetlerle yapılan itirazların ulus aşırı gıda kartellerinin ekmeğine yağ sürdüğü gerçeği de ortada iken...
